Karon musulod ni sila, naa koy gibuhian na 1 billion para ni sa mga Pilipino na dili maka palit sa reseta. Adto lang mo sa DSWD kang Judy Taguiwalo. Sa panahon ni Marcos, napriso ni kay komunista man. Mao na nga ang iyang nawong mura gyug ex convict pud. Suko sya tawagon ug ex-convict nga… Priso, daghan na sila sakong kabinete nga na priso kay ang akong kabinete sad naay mga right, naay mga left.

Pero kana gyung ideolohiya karon, sabton ninyo, apil nana satong tinuohan. Kinahanglan tag respeto ba. Kung imo… Kay kanang communist party naa na na sa partido, parehong liberal, parehong nationalista. Kanang tinuohan, kung muingon silag sosyalista, kanang tawgon natog socialist ako murag naa ko kay anak man kog pobre.

Anak ko ug migrante ra pud gikan sa Cebu, pero akong inahan gikan ra pud sa Mindanao. Karon nidako man gyud ko so murag pare-pareho ra man mi. karon ga away mi kay wa man mi nagkasinabot kung kinsay kamaong mas mubalikas sa amo, sila ba o ako.

Pero in due time this will be resolved because it is really not about ideology but it is about the Filipino people. Ug unsay maayo saatong katawhan. Wala may problema komunista, kapitalista basta mauna ang Pilipino. Mao ra nay ako. So daghan lang kog pagbago sakong mga… giingnan nako si governo, wa nako kabuhat ganiha ug wa… sirhan gyud na ni Gina ang minahan. Wala koy mahimo kay nakita nako ganiha nga naglabay ko.

Kini gung surigao city, the most-mined, kinadaghang minahan. Murag tansan. Kana gung tansan sa coca cola na brown, abot na didto sa Davao sa bukid. Apil ang Davao. So, tanaw nako dili nila mauli ang original na ilang gi kutkot diha mura ug tanaw nako basin sarhan gyud nako na silang tanan.

Karon ang mga problema ani ang mga tawo nga mawad an ug panginabuhi. So ang atong kita sa ilang minahan is 70 billion. Mao ra na. So kung naa koy makwaan nga sourcing ug musulod kay kusog na man kaayo ang entrada sa mga Chinese katong niadto ko. Daghan na silang gigastuhan ron na dalan, tanan tabang ato.

Ug naa koy makit-an nga industrial nga maka ilis ana, basin ug ako gyung sirhan kay guba gyud atong kabukiran. Pahak-pahak na eh. Unya kadaghanan ana ang atong history sa atong pang gobyerno. Nang copper didto sa … pagkahuman ila ra dayong gbyaan. Unya tong mga chemical, mga cyanide nga pag proseso sa gold gibilin ra. Hantod karon ga limpyo lang gyapon ta. Wa lang sya mag saba-saba.

Ang gisugo diay ana sa gobyerno kaniadtong gikontrata pagpalimpyo kana si secretary Dominguez sa finance. Negosyante mana, siyay gisugo. Wa lang pud sya mag saba-saba nga hantod karon ga sige pa tag limpyo. Ug mao nang kalaki ana di gyud ko musugot ana. Di gyd ko musugot. Gina limpyohan nila daan para naa pa sila. Ug ilang pasagdan, kuhaon nako gyud. Mangita kog laing panginabuhi para ninyo. Ug naa koy makit-ang sourcing.

Naay bag o nato si secretary mon Lopez. Mao niy don ni…  maong matagan mo anig gamay na capital small, gamay, medium, gamay, ug gamay, mao nay ipanghatag unya tagaan ug lecturan mo ug unsaon ninyo ang kwarta.

But I am just warning, ga warning ko sa inyong tanan. Nga masking billion-billion ang ila diha. Ilang pamayran ang si kinsa-kinsa lang niadto aron lang matagaan lang silag gamay diha kung concession dili gyud na pwede sakoa. Dili gyud na pwede sakoa. Kinahanglan Pilipino gyud mauna.

Ang imong anak ug ang anak sa imong anak nanghinabang ug wala siyay tanawon nga problema inig tanawa niya sa iyang yutang natawhan. Mao na magsabot ta ana, mao na, diha lang ta kutob. Unya kaning ampo lang  mo sa  ginoo. Saaran tamo walay corruption aning gobyerno. Wala gyud. Karon mupanaog ko ug mando nga baski sa local—sabagay… para lang namang mayor na corrupt eh na dili mana maingon nga maayo, maayo. Mga matugas na mudara ra gyapog political hiwi na.

kanang mga permit-permit, dili nana muabot ug usa ka  semana, usa ka buwan. Tulo ka adlaw ra. Kay sila sa gobyerno sa taas, budget tanan, si anak ni secretary villar Cynthia ug ni senator, sila sa public highways. Unya mudagan ni sya pagka senador. Gusto ko karon muhurar na mo daan. Early campaigning ta aron ma priso ta aning yawa. Bawal man mangampanya ba. So kung kinsa man inyong comelec kay atong bitayon daan.

Unya nia ang …  Judy unya tong kaila man mo niya si Leonora Leonor briones mao ni ang national treasurer. Mao ni siya karon sa education akong gibutang. Kani si iyang katong pag si Tugadi, secretary tugadi Arturo. Mao ni akong classmate sa law school. Mao ni among valedictorian. Billionaryo na pud ni tinuod lang. Brayt ni. Sa among panahon, siya nay usa sa mga pinaka bug at sa Delgado shipping barko. Tungod sa ka brayt…

Unya ang sunod niya mao ning sa energy. Si Al Cusi. Al ang iyang… unya ang tag iya sa Siargao si Andanar. Likod nila, kahibaw namo kinsay gwapo nga congressman. … Aron ingnon dayon nga tawgon nga … pila nay nauyab niya diri ninyo? Unya ang nisunod kay si Cuy ang undersecretary sa DILG…. Mao ni akong chief of police pud niagi. Daghan pud nig gipatay.

Pagkahuman ang atong southeastern command si guerrero, john guerrero. Ang sunod si Madrigal, ang nisunod kay inyong hepe ninyo sa pulis. Mao ning ni kay nia man ko kay nia ko mag sunod-sunod man pud na sila. Ako wala ko magpa valedictorian, 75 ra pud ko, pareha ra gud ninyo. Dili pud ko salutatorian. Pila bay valedictorian ninyo diri ha? Kinsay pareho nako mga 75, 75 lang? Sa diha na pareho ra tang tanan, ordinaryo lang.

Pero ang nakadaot lang kay silang mga general ug mga valedictorian trabahante ko lang na sila. Asa ko muadto sunod sunod ra pud na sila. So ayaw na kaayo pag ambisyon anang 95 95. Tanawa 75, 7 years ko nahuman sa high school. Mao nay istorya diha. Pero mao nay giingon sa ginoo ba nga sabta lang ko. And dili ko makadugay kay giingnan ko sa airforce nga naay dag um nga padulong diri.

Ug naa nang musulod nang dag om, dili na ko maka take off sa helicopter kay dili mana maka adtog taas. Mag sige nag kuan kay wa nay Makita uwan nalang ug baganod. Pag bangga ana sa helicopter sa yuta, bukid, wala na byuda ka na ma’am. No more. So di nako maka dugay. Tutal naa man ang DSWD. Sila na may muadto sa… gusto ko musuroy. Ang problema ang panahon.

Unya gihunghungan man mi daan nga ayaw pagdugay kay paabutay ang kusog nga uwan. Mga kadaghanang helicopter mu crash kay di na man Makita. Di na man pud na makalupad ug taas kaayo. Kutob ra gyud na sa… eh kamo kung gusto mog Robredo. Pwede mo mag ampo daan. Kung gusto lang mo ug babae nga presidente.

Pero kung ako inyong na angayan, ah pangaji pud mo gamay diha. Maskin panguros lang. pero katong makasasala, ayaw nalang mo pag apil sa orasyon kay musamot tag kamatay aning  yawa. Di na ko magdugay. Hinaot unta makabalik pako maka suroy pako. Basig sa inyong araw, naa man moy araw diri. Naa gyud moy araw.

Hain man tong usa ganina na nagpalingkod nako. Tura oh. Ayawg likay-likay diha. Taga ngari ka? … ayawg lingi-lingi, way babayi diha sa likod. Ikaw ba, taga ngari ka? Gusto mo ng trabaho? Ug jobless ka ngari, uban ta didto Malacanang. Himuon takag secretarya. Kana bitawng ah tabi ra oy binuang. Mkadaot ninyo. ayaw kaayo mog seryoso dira.

Pero kanang naa koy buhiang kwarta gamay so susteha gyud na sa katong mga nawad-an ug kinabuhi. Murelease ko gamay. Mga two billion tama na siguro? Di mana ninyo mahurot noh? Hala paliti nalang ninyo ni siyag subdivision ug house and lot tanan.

Bitaw tinuod ug mag malinawon lang matapos lang ning away nato sa kaning komunista unya mapakalma nato ang atong mga moro nga kaigsuonan ang kalihok ang sa Mindanao walay bagyo. Sigeg uwan naay moisture pero wa puy baha. So itanom nato ngari kitang tanan ngari, di ta nitibo ngari. Adopt ta sa mga langyaw niadto.

Una niabot si Magellan sa leyte. Ang Mindanao islam na. ahead by almost 70 years. So dili ta maguindanao maranao samar, ug dili tar anon… anak ta sa mga langyaw ngari. Kitang tanang kristyano. Kay kung original ka ngari, islam ka gyud. So maistorya lang natog tinarong, maluoy ang ginoo.

Ang Mindanao magamit gyud tanan hasta ang kabukiran. Kay muadto mog cotabato, north cotabato, ang unang nisulod sa davao city mga Cebuano, leytenyo, ug bol-anon, waray ug ilonggo. Ang ilonggo didto padulong sa mao nang south cotabato ron. Ang sinultian didto Ilonggo. Diri sa Norte Ilocano. Tanawa ragud ngadto ang katumoy-tumoy bukid naay tanum. Rubber. Tanawa ang kalibutan ug pila ka lligid ang ga tuyok kada adlaw ang tanang sakyanan. Kinahanglan na sila ug rubber.

 Usa ta sa pinaka dako ug… kanang bukid diha tamnan ninyog rubber wala moy problema naa kay lima ka hectarya, milyonaryo ka. Tanawa pila ka sakyanan sa kalibutan naga tuyok. Kada adlaw hilis na. pila ka milyon mag ilis ug… mao na nga ug naa moy  gamay yuta rubber ang itanom. Kape mahal pud ang kape karon kay ang kape ngadto sa Africa nagka ebola ang mga tao.

Walay mupalit ug kape nga gikan sa Africa maong diha man pud sa America, south America naigo ug peste ang ilang mga tanom. Wa pana muabot sa pilipinas tubi man lang man na. mga ilokano muadto ka ang ilang balay nasa  bukid kanang gamay pero may swimming pool. Naa sa bukid. So kung maka tubi lang ta…

Kanang mag malinawon ta, kanang tanang bukid nang yawa wala nay silbi. Bahin-bahinon nato na? … basta inig putol ninyo naa lang moy ikapuli. Way ka ilis, erosion tanan. Inig agi sa tubig hasta ang yuta. .. ug naa moy mga suba na gikaon ibutang na na. Bamboo aron dili mag sigeg kaon ang inyong daplin sa inyong bahay. Tamni ug bamboo. Kusog kaayo na mugunit ug yuta. Mubalik lang ko ngari.

Lima ka tuig kapin mubalik ko diri. Istorya ta unsay kaayuhan nato tanang Pilipino. Pero maningkamot lang ko ug trabaho basta way korapsyon unya ayaw mo ug sugot nga naay droga. Kay akong mentras naay pusher unya naay drug lord, di gyud na mahuman ang patay. Di gyud na mahuman ang patay. Ako may gipasanginlan nila edi ako nalang derechoon. Edi sige. Ako man kaha. Edi sige. Basta naay makadaot diha sa Pilipino…

Mao na akong sulti ayaw mog sulod diha. Ayawg dauta ang akong nasod.  Ayawg dauta ang kinabuhi samong gagmay nga anak kay patyun ta gyud ka. Wala tay istoryahan diha. Kutob ra ta.. ma priso kung ma priso ok lang. basta ayaw lang kog kalimti ug bisita. Naa man imong bana. Maayo imong lawas? Bitaw. … adto na ko ha. Unya ikaw, reserban lang ka. Daghang salamat.

—END—